‘०४८ सालदेखि नै कम्युनिस्ट मत बढ्दै थियो, ०५६ मा एमाले नफुटेको भए त्यतिबेलै बहुमत ल्याउँथ्यो,’ प्राध्यापक कृष्ण खनालले भने, ‘अहिले एमाले र माओवादीबीच गठबन्धनको कुरा मात्रै भएन, एकता नै हुने भनियो, जसले कम्युनिस्ट जनमतमा निकै उत्साह ल्यायो । मत क्रस भएन ।’ वाम गठबन्धनलाई चुनौती दिने कार्यक्रम र रणनीतिमा कांग्रेस असफल भएको उनको बुझाइ छ । ‘कांग्रेसले कहिल्यै वैचारिक फाइदा लिन सकेन । कम्युनिस्टहरूको विभाजन र कलहको मात्रै फाइदा लिँदै आएको हो, त्यो अवस्था अहिले भएन,’ खनालको विश्लेषण छ, ‘जसरी विचार र आस्थाका आधारमा कम्युनिस्ट गठबन्धन बन्यो, त्यसरी नै कांग्रेसले लोकतान्त्रिक गठबन्धन बनाउनुपथ्र्यो । एउटा राप्रपालाई लिएर लोकतन्त्रवादी भइन्छ ?’

प्रारम्भिक नतिजालाई लिएर कांग्रेसभित्रै नेतृत्वको आलोचना भएको छ । कांग्रेस वरिष्ठ नेता रामचन्द्र पौडेलले चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । ‘पार्टी यो स्थितिमा कसरी पुग्यो ?’ उनले कान्तिपुरसँग भने, ‘यसको गम्भीर समीक्षा हुनुपर्छ ।’ तर पार्टी सभापति देउवा र उनी निकट नेताहरू एमाले र माओवादी केन्द्रबीचको वाम गठबन्धनलाई मुख्य आधार ठान्दै अन्य कारण खोल्न चाहँदैनन् । पौडेल समूह र देउवाइतरका अन्य नेताहरूले भने चुनावी परिणामलाई नेतृत्वको असफलतासँग जोडेर हेर्नथालेका छन् ।

नेता रामशरण महत कांग्रेस यो स्थितिमा आइपुग्नुमा मुख्य तीन कारण देख्छन् । वाम गठबन्धन पहिलो कारण भए पनि पार्टी नेतृत्वको तदर्थवादी कार्यशैली र सरकारको नकारात्मक प्रतिष्ठाले कांग्रेसप्रतिको आकर्षण घटेको उनको मूल्यांकन छ । ‘वाम गठबन्धन बन्दैमा भोटमा असर पर्दैन भन्ने हामीलाई लागेको थियो, तर त्यसो भएन । मनोवैज्ञानिक असर प्रमुख रूपमा परेको देखियो,’ उनले भने, ‘तर यो नतिजा पार्टी नेतृत्वको असफलता पनि हो ।’ कांग्रेस नेतृत्वमा सरकार बने पनि आम जनताको भावनाअनुसारको प्रतिष्ठा बनाउन नसक्नुलाई महतले अर्को मुख्य कारण मानेका छन् ।

तत्कालीन प्रधानन्यायाधीश सुशीला कार्कीमाथिको महाअभियोग, प्रहरी नायब महानिरीक्षक प्रकरणजस्ता अलोकप्रिय निर्णयलगायतले जनमानसमा सरकारको छवि राम्रो बनेको थिएन । ‘यस्तो नतिजा आउनुको नैतिक जिम्मेवार हामी केन्द्रीय नेताहरू सबै होऔंला, तर पार्टी र सत्ताको नेतृत्वमा बसेका नेताले नै प्रमुख जिम्मेवारी लिनुपर्छ ।’

राजनीतिक विश्लेषक नीलाम्बर आचार्यको विश्लेषण पनि महतको जस्तै छ । ‘कांग्रेस यो निर्वाचनमा खस्कन्छ भन्ने त थियो नै, तर यति तल आउँला भन्ने चिताएको थिइनँ,’ आचार्यले भने, ‘कांग्रेसले नीति र संगठनबारे गम्भीर समीक्षा गर्नुपर्छ ।’ उनी पनि कांग्रेस नेतृत्वको सरकारले जनभावनाअनुसारको निर्णय गर्न नसक्नुलाई कमजोरी ठान्छन् । भारतले लगाएको नाकाबन्दीमा कांग्रेस रक्षात्मक स्थितिमा बस्नुले पनि भोट घटाएको उनको तर्क छ । ‘संविधान संशोधन, नाकाबन्दी, तत्कालीन प्रधानन्यायाधीशलाई महाअभियोगलगायत कारणले पनि कांग्रेसलाई कमजोर बनायो,’ उनले भने, ‘यसका साथै कांग्रेसको निर्वाचनमा जाने एजेन्डा पनि केही भएन ।’

कांग्रेसले वाम गठबन्धनविरुद्ध ‘अधिनायकवाद’ को मनोवैज्ञानिक प्रभाव प्रयासबाहेक केही एजेन्डा जनमानसमा लैजान सकेन । कम्युनिस्ट सरकार बनेमा ‘अधिनायकवाद’ आउने भन्दै जनतालाई आफूतिर तान्न खोजे पनि त्यसलाई आम मतदाताले पत्याएनन् । अर्का विश्लेषक श्याम श्रेष्ठ भन्छन्, ‘अधिनाकवाद भन्नेबाहेक कांग्रेसले अरू एजेन्डा ल्याउनै सकेन, जसलाई आम जनताले पत्याएनन्, नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरू लोकतान्त्रिक अभ्यास गरेर आएका थिए ।’

कांग्रेस निर्वाचन परिचालन समितिका संयोजक बालकृष्ण खाँड चुनावी परिणामबारे प्रतिक्रिया दिन नै हच्किए । समानुपातिक सूचीमा बसेर निर्वाचन परिचालनको जिम्मेवारी लिएका खाँडले कांग्रेसले प्रत्यक्षतर्फ ८० सिट ल्याउने दाबी गर्दै आएका थिए । आफू राजधानीबाहिर रहेको भन्दै उनी प्रतिक्रिया दिनबाट पन्छिए । उम्मेदवार चयनमा पनि कांग्रेसले अधिकांश पुरानै अनुहार छनोट गरेको थियो, जसले जनतामा आकर्षण बढाउन सकेन । सरकारसँगै पार्टी सञ्चालनमा सभापति देउवाको ‘तदर्थवादी’ शैलीले पनि ‘काम गरेको’ कांग्रेस नेताहरू बताउँछन् । देउवाले पार्टी सभापतिमा निर्वाचित भएको दुई वर्ष बित्दा पनि पदाधिकारी मनोनयन गर्न सकेका छैनन् । ४२ वटा विभागहरू अहिलेसम्म गठन भएका छैनन् । पार्टीका संरचनाहरूले मात्रै पूर्णता पाएको भए झन्डै एक हजार जनाले जिम्मेवारी पाउँथे ।

‘पार्टीलाई देउवाले आफ्नो सम्पत्तिजस्तो ठाने, आफ्नो अनुकूलताअनुसार मात्रै निर्णय लिने परम्पराले नै पार्टी कमजोर भयो,’ कांग्रेसका एक केन्द्रीय सदस्यले भने, ‘संगठन नै कमजोर बनेपछि निर्वाचनमा कमजोर हुनु स्वाभाविक हो ।’

कांग्रेस नेता महतले पनि संकटका बेला पार्टी नेतृत्वले आम जनताको मनोविज्ञान बुझ्न नसक्दाकै परिणाम अहिले देखिएको बताए । निर्वाचनपछि को प्रधानमन्त्री बन्ने होड पार्टीमा देखिनुलाई उनले दु:खद ठाने । वरिष्ठ नेता पौडेल, महामन्त्री शशांक कोइराला, पूर्वमहामन्त्री प्रकाशमान सिंहलगायतले प्रधानमन्त्रीको दाबी गर्दै मत मागेका थिए । एमाले अध्यक्ष केपी ओलीले देउवालाई अन्तिम प्रधानमन्त्रीका रूपमा चित्रण गरिरहेका बेला स्वयं देउवाले फेरि आफैं प्रधानमन्त्री बन्ने उद्घोष गरेका थिए । ज्योतिषले सात पटकसम्म प्रधानमन्त्री हुन्छ भनेको उल्लेख गर्दै देउवाले आफू नै प्रधानमन्त्री बन्ने बताउँदै आएका थिए, जसलाई कांग्रेस कार्यकर्ताले अस्वाभाविक रूपमा लिएका थिए । पार्टी एकताको सन्देश दिन पौडेललाई भावी प्रधानमन्त्री घोषणा गर्नुपर्ने दबाब पौडेल पक्षीय नेताहरूले गरेका थिए, तर देउवाले मानेनन् ।

प्राध्यापक खनालकै शब्दमा कांग्रेस जति पराजित भए पनि नेताहरूले त्यसको पीडा महसुस गर्ने छैनन् । ‘कांग्रेस हारेकोमा होइन, आफूहरू कति समयसम्म सत्ताबाहिर बस्नुपर्ने हो भन्ने चिन्ता नेताहरूमा छ,’ खनालले भने, ‘गैरकम्युनिस्ट मत एकत्रित गर्न सकेको भए र मधेसको आधार जोगाउन सकेको भए कांग्रेस अहिले पनि बलियो हुन्थ्यो । त्यसलाई कांग्रेसले गुमायो ।’

स्रोत ः कान्तिपूर दैनिक